Les in empathie
“Empathie is niet alleen een innerlijk besef van medeleven, het is tevens iets dat we kunnen leren.”
Waarschuwing: Deze post bevat een discussie over mentale gezondheid die als confronterend of kwetsend kan worden ervaren.
Toen ik een heel stuk jonger was, zei een vriend eens tegen mij: “Jij bent niet alleen iemand die de grenzen opzoekt; jij pakt de paaltjes en rent ermee weg!” Het werd gezegd in een grappige context (volgens mij) terwijl we een biertje dronken, maar het was toch één van die dingen waardoor je je gaat afvragen hoeveel waarheid er in zo’n stelling zit.
Zolang als ik me kan heugen ben ik altijd een abstracte denker geweest, zij het op een soort ironische manier. Ironisch omdat ik me nooit zo erg in de theorie verdiepte. Theorie, voor zover het mij kon schelen, was alleen relevant als het betrekking had op iets tastbaars. Iets waarmee ik me kon verbinden. Dus ik was een hele praktische denker, omdat ik alleen nadacht over die dingen die mij aangingen, maar tegelijk dacht ik er met een overweldigende overdaad over na in een poging om verschillende perspectieven met elkaar te verbinden. Alles om tot nieuw inzicht te komen.
Gedurende lange tijd was het begrip van gevoelens voor mij iets ontastbaars. Ik kon ze niet zien, je kan ze niet meten, ik kon er ook niet echt over redeneren. Ze hadden net zo goed niet kunnen bestaan, en ik beschouwde ze als iets om niet te veel over na te denken.
Achteraf gezien is het me vrij duidelijk hoe de combinatie van zulke vooroordelen leidde tot een instelling die vreselijk egocentrisch en onderdrukkend richting anderen was. Egocentrisch omdat ik me alleen interesseerde in dat wat tastbaar was voor mij, en zelfs als ik iemand anders perspectief overwoog ging ik ervan uit dat zij net zoals ik zouden moeten denken. Onderdrukkend omdat ik niet alleen mijn eigen emoties negeerde, maar ik ook blind was voor de emotie van anderen. Ik respecteerde hun grenzen niet, want in mijn perspectief waren er geen emotionele grenzen. Ik was simpelweg te gericht op het denken in intellectuele grenzen en ik respecteerde alleen hen die op dat niveau konden terugduwen.
Als ik erop terugkijk, realiseer ik dat dit bijna klinkt als iemand die op het spectrum zit — of zat — maar ik denk niet dat er fysiek iets mis met me was. Het was simpelweg hoe ik was opgevoed. Of liever, hoe ik niet was opgevoed. In mijn familie spraken mannen niet over gevoelens. Gevoelens waren die onhandige dingen waar vrouwen zich mee bezig hielden, en kijk naar ze! Ze worden er alleen maar irrationeel van!
Empathie is niet alleen een innerlijk besef van medeleven, het is tevens iets dat we kunnen leren. Voor sommigen komt dat meer natuurlijk, maar anderen, zoals ik ook lange tijd deed, kunnen dat onderdrukken. En zo liep ik uiteindelijk aan tegen een heftige psychose 15 jaar geleden. Ik denk dat dat het omschakelpunt was waarop ik eindelijk leerde open te zijn voor het idee van empathie. Ik moest wel. Ik werd op de feiten gedrukt en moest toegeven dat mijn oude denkwijze niet tot oplossingen leidde. Ik moest luisteren naar mijn gevoel, en ik moest onder ogen komen wie ik zelf ben.
Sindsdien heb ik geleerd dat we wel degelijk kunnen rederen in termen van gevoelens. Het was een van de dingen waardoor ik geïnteresseerd raakte in het schrijven van fictie. Ik raakte geïntrigeerd door het verzinnen van karakters die werden gedreven door gevoelens en behoeftes. Het schrijven en verkennen hoe deze motivaties en verlangens uitpakten voor hen was, en is, een fantastische oefening in empathie.
Kun je een autist “genezen” door het rationeel leren van empathie? Kun je depressie “genezen” door het rationeel en empathisch leren van de kracht van positief denken? Ik weet niet of het kan, maar ik ben bereid te geloven van wel. Ik wil eigenlijk niet eens echt verder denken in deze richting, uit respect voor degenen die onder dit soort kwalen leiden. Ik weet uit eigen ervaring hoe vreselijk het is, en zelfs als het waar is op een soort van abstract niveau, dan nog kun je toch niemand dwingen om de waarheid ervan te zien. Als het uberhaupt al waar is, dan is het alleen maar waar als de patient het zelf wil geloven. Ik geloof in Vrije Wil, dus ik geloof dat het een keuze is die we hebben. Maar ik geloof ook dat sommigen wellicht te getraumatiseerd zijn om het te zien. Je kunt een getraumatiseerd persoon niet dwingen iets te zien dat ze niet willen zien. Trauma is gegrond is angst — naast liefde de meest krachtige vorm van menselijke emotie — en zoals H.P. Lovecraft al eens mooi verwoordde: De oudste en krachtigste vorm van angst is angst voor het onbekende.
We hebben allemaal een Vrije Wil, en we kunnen allemaal onze eigen keuzes maken. Maar we weten niet hoe die keuzes zullen uitpakken en dat kan vreselijk angstaanjagend zijn. En als je te vaak je vingers hebt gebrand, dan zit je natuurlijk niet te wachten op een rationele verklaring waarom je toch weer iets nieuws moet proberen.
Het antwoord hierop is liefde, en begrip, en empathie. We moeten mensen voldoende respecteren zodat ze zich veilig kunnen voelen. In veiligheid leren we vertrouwen. En als we vertrouwen hebben en we voelen ons ondersteund, dan durven we misschien weer een poging te wagen. Ik durf te wedden dat psychologen dat allemaal allang weten, want ik vertel hier eigenlijk niets nieuws. En een psycholoog kan hier waarschijnlijk een enorme dosis nuance aan toevoegen die ik gemakshalve maar weer achterwege heb gelaten. Want zie je wat ik hier gedaan heb? Ik zei dat ik hier eigenlijk niet over na wilde denken, en ik deed het toch, ten koste van hen die leiden onder hun mentale gezondheid. Misschien voelde ik me er gerechtigd toe, omdat ik een van hen was. En omdat ik een van hen was was het tastbaar voor mij geworden. Dus deed ik dat waar ik goed in ben: Ik gooide er een overdaad aan abstract denken tegenaan en vond voor mezelf een oplossing. En omdat het voor mij werkte zie ik de waarde ervan om het te beschrijven, zodat anderen het hopelijk voor henzelf kunnen laten werken.
Maar er is inderdaad iets wat ik moet toegeven: Steeds als ik dit doe stap ik weer over bepaalde grenzen heen. Het interesseert me niet of het intellectuele grenzen zijn, of persoonlijke, of psychologische. Ik vind een manier om ze beet te pakken bij de fundamenten van hun definities en ik gebruik ze op een manier die werkt voor mij. Ik zie er zelfs geen kwaad in, want ik geloof niet dat ik er kwaad mee bedoel. Maar ik snap dat als ik niet voorzichtig ben, dat ik nog steeds deze overweldigende capaciteit voor onderdrukking heb. Ik geloof in Vrije Wil (link is Engelstalig), dus als ik het wil, dan kan ik kiezen voor onderdrukking. Er zit een gevaarlijke capaciteit voor corruptie in mij, maar die capaciteit zit tevens in ons allemaal. Om die reden besloot ik reeds lang geleden dat ik intellectueel eerlijk naar mezelf moest zijn. Want als ik niet eerlijk en consistent kan zijn, dan blijft er niets van mij over. Maar het duurde veel te lang voordat ik besefte dat intellectuele eerlijkheid niet voldoende is. Een enkele, eerlijk bedoelde intellectuele vergissing kan voldoende zijn om onze volledige ethiek te ondermijnen. Dat is waarom we moeten luisteren naar rede en emotie. En tevens waarom we moeten luisteren naar anderen behalve onszelf. En dat is waarom ik denk dat het goed is om de Filosofie der Balans te beschrijven, want dit is mijn poging om morele sturing te geven, gegrond in zowel rationaliteit als empathie. De filosofie vindt zijn grondslag in de diepste krochten van de metafysica en schaalt op naar het verlichte denken in onze maatschappij.
Voor mij is het een lastige weg geweest om al die lessen te leren. En het verbaast me dat we als maatschappij niet de waarde inzien om mensen te begeleiden langs deze weg. Ik denk dat ook dat deels een gevolg is van trauma, een herinnering aan de bekrompenheid van de tijd dat religie ons denken bepaalde. De bekrompenheid waarvan we juist zo hard hebben gevochten om los te komen. We willen niet dezelfde fouten herhalen, dus we willen mensen niet voorschrijven wat ze moeten geloven.
En dat is goed, ik wil ook niet voorschrijven wat anderen moeten geloven. De Filosofie der Balans is een manifest tegen extremisme, tegen corruptie, en tegen bevoorrecht denken. Maar het is geen manifest die je vertelt wat je moet geloven. Ik geef je mijn perspectief en ik hoop dat je de delen kunt gebruiken die bij jou resoneren. Maar ik zal je nooit dwingen om er iets van te gebruiken. Ik weet dat ik dat ook niet kan, want als ik dat zou denken, dan zou ik verraad plegen jegens mijn eigen respect voor jouw Vrije Wil.
Ik wil slechts dat de mensen nadenken. Zodat ze kunnen leren om de juiste vragen te stellen. Zodat ze hun eigen ideeën van waarheid kunnen vinden.
En ik geloof dat dat iets is dat we zouden moeten toevoegen aan onze opvoeding. Ook in scholen. Iedereen zou les moeten krijgen in filosofie. Ik zou niet durven voor te stellen dat iedereen de Filosofie der Balans moet leren, maar we hebben wel meer filosofie in z’n algemeenheid nodig. Zodat we kunnen leren om de juiste vragen te stellen.
We stellen ons allemaal diezelfde vragen toch al. Als kinderen moeten we wel, anders kunnen we de wereld niet begrijpen. We vinden allemaal onze eigen subjectieve waarheid. Maar het is makkelijk om op een subjectieve waarheid uit te komen die niet compleet is. Een waarin zich blinde vlekken bevinden, zoals voor empathie of voor grenzen, of zelfs voor de objectieve waarheid in het algemeen. We moeten ons eigen begrip kritisch benaderen. En het is het beste als we dat doen voordat we volwassen zijn.
Wat we nodig hebben is een onderwijs dat ons begeleidt richting onbegrensd denken en die ons achterlaat met een begrip van de inherente waarde van respect en empathie.